Lolita van Nabokov, The Satanic Verses van Salman Rushdie, Mein Kampf van Hitler, Animal Farm van Orwell en Madame Bovary van Flaubert: allemaal in delen van de wereld verboden (geweest). Anders dan we misschien geneigd zijn te denken is het verbieden van boeken niet voorbehouden aan (religieuze) fundamentalisten, puriteinen uit vroeger tijden en dictators. Ook in het Frankrijk en Duitsland van vandaag – hedendaagse democratische rechtstaten – kunnen boeken worden verboden. Niet uit preutsheid of om politieke of religieuze redenen. Er is een nieuwe speler in het spel: het recht op Privacy. In het bijzonder de privacy van de ex-geliefde.
Eerder deze maand berichtten de media in Frankrijk over de uitkomst in de rechtszaak over het boek Fragments d’une Femme Perdue. De schrijver is de bekende Fransman Patrick Poivre d’Arvor, voormalig anchorman van het Franse nieuws. Hij kreeg in 2006 een relatie met het model Agathe Borne. In 2008 beëindigde Borne hun affaire en keerde terug naar haar man en twee kinderen. Toen Poivre d’Arvor’s nieuwe boek Fragments d’une Femme Perdue verscheen, herkende Borne zichzelf in de hoofdpersoon. In het boek las zij ook fragmenten uit door haar geschreven liefdesbrieven terug. Borne stapte naar de rechter en eiste een publicatieverbod en schadevergoeding. De Franse rechter stelde haar in het gelijk. Wegens schending van de privacy en het auteursrecht van Borne mag het boek, waarvan inmiddels al 75.000 exemplaren waren verkocht, niet opnieuw worden gedrukt en Poivre d’Arvor moet Borne € 33.000 betalen. Poivre d’Arvor heeft aangekondigd in hoger beroep te gaan.
De zaak vertoont sterke gelijkenis met de Duitse rechtszaak over de roman Esra van Maxim Biller. Het boek gaat over een liefdesaffaire tussen de verteller Adam en een jonge vrouw Esra. De vrouw en haar moeder komen niet zo gunstig uit de verf. De voormalige geliefde van Maxim Biller en haar moeder herkenden zich in het boek en eisten een publicatieverbod en schadevergoeding. Tot in hoogste instantie is hierover geprocedeerd. Uiteindelijk oordeelde het Bundesverfassungsgericht te Karlsruhe in 2007 met vijf stemmen tegen drie dat sprake was van schending van de privacy van de jonge vrouw, niet van haar moeder, en dat door de lagere rechters terecht een verbod was opgelegd. De schadevergoeding werd later vastgesteld op € 50.000. In de literaire wereld leidde de uitspraak tot grote opschudding. Wat bezielde de rechters? Mogen schrijvers zich niet laten inspireren door het werkelijke leven? Dat zou betekenen dat meesterwerken uit de Duitse literatuur als Goethes Die Leiden des jungen Werthers en Buddenbrooks van Thomas Mann nooit gepubliceerd hadden kunnen worden. Ook in Nederland klommen een aantal vooraanstaande auteurs, onder wie Adriaan van Dis en Michaël Zeeman, in de pen om zich over de uitspraak van het Bundesverfassungsgericht te beklagen: “Als degene die zich meent te herkennen in een kunstwerk het laatste woord krijgt in de kwestie of verspreiding daarvan al dan niet geoorloofd is, wordt de artistieke vrijheid ontoelaatbaar ingeperkt. Het is bovendien een slechte zaak wanneer rechters zich opwerpen als toetsende instantie voor de strikt individuele gevoelens van herkenning, in dit geval gekwetstheid door een kunstwerk. Kunstbeschouwing is een zaak van lezers, kijkers, luisteraars en critici. […] De Duitse en daarmee de Europese literatuur verdienen beter dan door juridische zedenmeesters op de vingers gekeken en beknot te worden.”
Publicatie van een scheldbrief aan een ex-geliefde met vermelding van naam en toenaam zullen velen, rechters incluis, afkeuren. Maar een wraakoefening op je ex in de vorm van een roman, is dat literatuur of een onrechtmatige publicatie wegens privacyschending van de ex? Agathe Borne heeft de eerste ronde gewonnen, maar de strijd is nog niet definitief gestreden. De toekomst van het boek wordt dit keer niet bedreigd door (religieuze) fundamentalisten, puriteinen of dictators, maar door het recht op Privacy.
