Het kwam niet eerder voor: op last van de U.S. National Science Advisory Board for Biosecurity (NSSAB) moeten twee wetenschappelijke publicaties over het vogelgriepvirus H5N1 worden aangepast zodat de onderzoeken niet kunnen worden herhaald door ’those who seek to do harm’, ofwel bio-terroristen. Details over de onderzoeken mogen niet worden gepubliceerd.
Science en Nature, de meest prestigieuze titels onder de wetenschappelijke tijdschriften, willen de artikelen van de onderzoekers publiceren. Zij zijn in onderhandeling met de NSSAB over hoe hen dat wordt toegestaan. Naar verluidt wordt gezocht naar een systeem waarbinnen de complete onderzoeksresultaten wel beschikbaar mogen worden gesteld aan ‘influenza scientists who have a legitimate interest in knowing them’. Nature bevestigt dat het ingrijpen van de NSSAB niet eerder is voorgekomen.
Ron Fouchier van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam, is eerste auteur van het artikel voor Science. Viroloog Yoshihiro Kawaoka van de University of Wisconsin is de eerste auteur van het in Nature te publiceren artikel. De onderzoeken zijn niet exact hetzelfde maar de uitkomsten zijn in de kern soortgelijk. Het oorspronkelijke vogelgriepvirus is – de naam zegt het al – primair een vogelziekte. Een mens kan de vogelgriep wel krijgen, maar zal de ziekte maar zelden aan andere mensen overdragen. Beide onderzoeken tonen aan dat bepaalde mutaties in het H5N1 genoom het vogelgriepvirus makkelijker overdraagbaar maken tussen fretten en dus hoogstwaarschijnlijk ook tussen mensen (mensen lijken namelijk meer op fretten dan op vogels). De gemuteerde virussen zijn potentieel zeer besmettelijk en zouden tot een griepepidemie op wereldwijde schaal, een pandemie met miljoenen slachtoffers, kunnen leiden. Onderzoeker Fouchier beschrijft het gemuteerde virus als ‘probably one of the most dangerous viruses you can make’.
Vanwege dit grote potentiële gevaar is er ook kritiek op de H5N1 onderzoeken. Thomas Inglesby, directeur van het Center for Biosecurity van de University of Pittsburgh Medical Center in Pennsylvania, is bijvoorbeeld een uitgesproken tegenstander. Hij is van mening dat het Rotterdamse onderzoek sowieso nooit had mogen plaatsvinden en juicht de beslissing dat de resultaten (vooralsnog) niet integraal mogen worden gepubliceerd toe. Hij hoopt dat tegen de tijd dat de informatie toch naar buiten komt, er inmiddels ook betere tegenmaatregelen beschikbaar zullen zijn.
Meer wetenschappers lijken echter van mening dat de H5N1 onderzoeken en de publicatie van de resultaten juist in het belang zijn van de volksgezondheid. Het ligt namelijk meer voor de hand dat deze gevaarlijke virusmutaties ‘gewoon’ in de natuur zullen ontstaan dan dat ze worden ingezet door bio-terroristen. Door geen onderzoek te doen uit angst voor bio-terrorsime, negeer je het veel grotere gevaar dat van de natuur uitgaat. Professor Wendy Barclay van het Londense Imperial College of Science, Technology and Medicine is een tegenstander van het publicatieverbod: “It is a very worrying idea that information from this type of work may be restricted to those that ‘qualify’ in some way to be allowed to share it. Who will qualify? How will this be decided? In the end is the likelihood of misuse outweighed by the danger of beginning a Big Brother society? […] I am not convinced that withholding scientific know-how will prevent the highly unlikely scenario of misuse of information, but I am worried that it may stunt our progress towards the improved control of this infectious disease.“
Nederlands bekendste viroloog Ab Osterhaus – als hoogleraar verbonden aan het Erasmus Medisch Centrum – is ook zeer kritisch over de censuur van de NSSAB. “Als het om terrorisme gaat, komt de grootste dreiging uit de natuur“, meent Osterhaus. Hij spreekt van een schending van de wetenschappelijke vrijheid. De volksgezondheid is volgens Osterhaus juist gebaat bij informatievrijheid. Met tegenzin heeft het Rotterdamse onderzoeksteam de publicatie aangepast. Waarom toch aan de wensen van de NSSAB is toegegeven, zal worden toegelicht in een redactioneel commentaar bij het artikel.
Het lijdt geen twijfel dat het recht op vrijheid van meningsuiting zich ook uitstrekt tot wetenschappelijke publicaties. Een publicatieverbod is evident een inbreuk op het recht op vrije meningsuiting, dat in Europa is gewaarborgd in artikel 10 EVRM en in Amerika in the First Amendment. Voor zo’n inbreuk moet een rechtvaardiging bestaan, in rechtspraak van het Europese Hof voor de Rechten van De Mens verwoord als an overriding requirement in the public interest. Is daar in deze zaak sprake van? De U.S. National Science Advisory Board for Biosecurity (NSSAB) handelt vanuit het oogpunt van ‘(inter)national security’; het voorkomen van een pandemie met wereldwijd miljoenen slachtoffers. Daar kan toch niemand tegen zijn, dat is toch duidelijk an overriding requirement in the public interest? Of toch niet? Wat als die wetenschappers gelijk hebben die stellen dat die miljoenen slachtoffers als gevolg van een pandemie juist eerder voorkomen kunnen worden als de onderzoeksresultaten worden gepubliceerd, op basis waarvan nader onderzoek kan worden gedaan en mogelijk nieuwe medicijnen en/of vaccinaties kunnen worden ontwikkeld?
Een duivels dilemma voor de rechterlijke macht. Maar voorlopig lijken er geen juristen aan te pas te komen, omdat Science, Nature, de wetenschappers en de NSSAB in onderling overleg naar een oplossing zoeken.
